Börgermoor

Kamp Börgermoor, gelegen nabij Papenburg in Nedersaksen, Duitsland, was het eerste van de vijftien zogenoemde Emslandlager, een reeks kampen die een belangrijke rol speelden in de repressieve infrastructuur van nazi-Duitsland. Het kamp werd op 28 juni 1933 geopend, slechts enkele maanden na de machtsgreep van Adolf Hitler, en diende aanvankelijk als gevangenkamp voor politieke tegenstanders van het nationaalsocialistische regime. De eerste gevangenen waren voornamelijk vakmensen, die onder dwang hun eigen kamp moesten bouwen. Zij werden ook ingezet bij de ontginning van het omliggende veengebied, een zware arbeid zonder mechanische hulpmiddelen. De omstandigheden waren vanaf het begin erbarmelijk: gevangenen kregen onvoldoende voeding, gebrekkige kleding en werden regelmatig mishandeld. Mishandeling door bewakers en aanvallen door honden waren geen uitzondering. Een berucht incident was de zogenaamde "nacht van de lange latten", waarbij gevangenen midden in de nacht werden gestraft met latten waarin spijkers waren geslagen.

In 1934 werd het kamp formeel omgevormd tot strafgevangenenkamp onder beheer van de nazi-justitie. Gedurende de oorlogsjaren veranderde de samenstelling van de gevangenenpopulatie. Naast Duitse politieke gevangenen werden er ook verzetsstrijders uit Frankrijk, België en Nederland opgesloten. In latere jaren diende Börgermoor als onderzoeksgevangenis voor de Wehrmacht, waar ook militaire strafgevangenen werden vastgehouden. Het kamp kreeg internationale bekendheid door het ontstaan van het 'Moorsoldatenlied', een lied geschreven door gevangenen dat uitgroeide tot een symbool van verzet en solidariteit. Het werd later verspreid via de Internationale Brigades tijdens de Spaanse Burgeroorlog.

Op 10 april 1945, kort voor de bevrijding, werden de gevangenen gedwongen deel te nemen aan een dodenmars naar het nabijgelegen Aschendorfermoor. Slechts twaalf dagen later werd het kamp bevrijd. Hoewel het exacte dodental van Börgermoor onbekend is, wordt aangenomen dat ten minste 237 mensen er zijn omgekomen. In de bredere context van de Emslandlager zijn naar schatting 30.000 gevangenen vermoord, voornamelijk Sovjet-krijgsgevangenen.

Na de oorlog werd het kamp tijdelijk gebruikt als opvanglocatie voor vluchtelingen en bleef het tot in de jaren zestig in gebruik als gevangenis. Tegenwoordig resteren slechts enkele fysieke sporen van het kamp, waaronder een dichtgemetselde schuilkelder en een gedenksteen met de tekst 'Nie wieder Faschismus'. Een plaquette met het eerste couplet van het Moorsoldatenlied herinnert aan de culturele en historische betekenis van deze plek. Kamp Börgermoor vormt een belangrijk beginpunt voor wie de geschiedenis van de Duitse kampen wil begrijpen. Het illustreert hoe al in 1933, lang vóór de systematische genocide van de Holocaust, het naziregime begon met het opsluiten, isoleren en onderdrukken van politieke tegenstanders. Börgermoor was geen vernietigingskamp, maar het was wel een plaats waar de fundamenten van het nazistische terreurapparaat zichtbaar werden, een voorloper van wat later zou uitgroeien tot een continentale tragedie.