Bad Gandersheim

In de herfst van 1944, terwijl Europa kreunde onder de laatste stuiptrekkingen van de Tweede Wereldoorlog, richtte het naziregime een nieuw concentratiekamp op in het klooster Brunshausen, vlak bij het stadje Bad Gandersheim in Nedersaksen. Het kamp, een subkamp van het beruchte Buchenwald, kreeg een duidelijke functie: het leveren van dwangarbeiders voor de Duitse oorlogsindustrie. Hier, in Gandersheim, zouden honderden mannen onder erbarmelijke omstandigheden werken aan onderdelen voor Heinkel-gevechtsvliegtuigen, een laatste poging van het Derde Rijk om zijn militaire macht overeind te houden. Vanaf oktober 1944 stroomden gevangenen binnen: verzetsstrijders, politieke gevangenen, en gedeporteerden uit Frankrijk, Italië, Polen, Rusland en Duitsland. Onder hen bevond zich de Franse schrijver Robert Antelme, die later in zijn boek 'De menselijke soort' zou getuigen van het leven in Gandersheim. Zijn woorden zouden uitgroeien tot een monument van kampliteratuur, waarin hij niet alleen verslag doet van de fysieke ontberingen, maar ook van de strijd om mens te blijven in een systeem dat alles probeerde te ontmenselijken.

Het dagelijks leven in Gandersheim was meedogenloos. De gevangenen werkten lange dagen in de vliegtuigfabriek, kregen nauwelijks voedsel, leden onder de kou en werden voortdurend vernederd en mishandeld door de SS-bewakers. Er was geen sprake van medische zorg, geen rust, geen hoop. Toch beschrijft Antelme hoe zelfs in deze hel de menselijke waardigheid niet volledig kon worden vernietigd. Hij zag hoe mannen elkaar hielpen, hoe blikken van solidariteit werden uitgewisseld, hoe het simpele feit van overleven een daad van verzet werd. In april 1945, toen de geallieerden steeds dichterbij kwamen, besloot de SS het kamp te ontruimen. Veertig zieke gevangenen die niet konden lopen, werden in een nabijgelegen bos geëxecuteerd, een laatste daad van wreedheid. De overige gevangenen werden op een dodenmars gestuurd richting Dachau. Velen zouden die tocht niet overleven. Antelme zelf werd uiteindelijk bevrijd en keerde terug naar Frankrijk, fysiek gebroken maar vastbesloten om te getuigen.

Na de oorlog werden de lichamen van de vermoorde gevangenen opgegraven en herbegraven op het kerkhof van Gandersheim. Vandaag de dag herinnert weinig in het landschap nog aan het kamp, maar de geschiedenis leeft voort in de woorden van overlevenden en in de stille graven die getuigen van wat daar is gebeurd. 

Gandersheim was geen vernietigingskamp in de klassieke zin. Er waren geen gaskamers, geen crematoria. Maar het was een plek van langzame vernietiging, van lichamen, van hoop, van identiteit. En toch, zoals Antelme laat zien, was het ook een plek waar de menselijke soort zich bleef verzetten tegen haar uitwissing. Een plek waar, tegen alle verwachtingen in, de menselijkheid bleef bestaan.