Engerhafe

In het najaar van 1944, toen de Tweede Wereldoorlog zijn bloedigste fase bereikte, werd in het kleine dorp Engerhafe in Oost-Friesland een buitenkamp van het concentratiekamp Neuengamme opgericht. Hoewel het kamp slechts twee maanden bestond, van 21 oktober tot 22 december 1944, kostte het leven aan 188 van de ongeveer 2.000 gevangenen die er werden vastgehouden. Kamp Engerhafe is daarmee een schrijnend voorbeeld van hoe zelfs tijdelijke kampen een dodelijke rol speelden in het nazi-systeem van uitbuiting en onderdrukking. De oprichting van het kamp was direct verbonden met Hitlers bevel tot de bouw van de zogenaamde Friesenwall, een verdedigingslinie langs de Noordzeekust die moest beschermen tegen een geallieerde invasie. Door het nijpende tekort aan arbeidskrachten besloot het naziregime gevangenen uit Neuengamme in te zetten voor deze werkzaamheden. Engerhafe werd een van zeven buitenkampen die speciaal voor dit doel werden gebouwd.

Het kamp werd opgezet op een terrein dat eerder dienst had gedaan als militair oefenveld. De barakken, zeven grote en meerdere kleinere, waren gecamoufleerd om vanuit de lucht op agrarische gebouwen te lijken. Vier wachttorens bewaakten het terrein. De eerste gevangenen arriveerden per trein na een uitputtende reis van 20 tot 30 uur, gevolgd door een voettocht van drie kilometer naar het kamp. Wat hen daar wachtte, was een leven van ontbering: slechts één wasruimte, een primitieve latrine, nauwelijks medische zorg, en een dagelijkse routine van honger, kou en geweld. Elke ochtend om vier uur werden de gevangenen gewekt. Na een karig ontbijt moesten ze tien kilometer heen en terug marcheren naar hun werkplek, waar ze anti-tankgrachten moesten graven in de drassige Friese bodem. De combinatie van fysieke uitputting, ondervoeding, ziekte en mishandeling leidde tot een hoge sterfte. Onder de 188 doden bevonden zich 47 Nederlanders, naast gevangenen uit onder andere Polen, Letland, Frankrijk, Rusland, Litouwen, België, Italië, Spanje, Tsjechië en Denemarken. Velen waren politieke gevangenen en verzetsstrijders, waaronder ook Groningse Nederlanders.

Na de oorlog verdween kamp Engerhafe grotendeels uit het collectieve geheugen. Pas decennia later ontstond er lokale aandacht voor het kamp. Vandaag de dag herinnert een klein herinneringscentrum in de pastorie van de dorpskerk aan de geschiedenis, samen met een grafveld en enkele gedenkstenen. Lokale initiatieven, vaak in samenwerking met Nederlandse scholen, proberen het verhaal levend te houden en door te geven aan nieuwe generaties. 

Kamp Engerhafe laat zien hoe de gruwel van het naziregime zich uitstrekte tot de meest afgelegen dorpen. Het is een aangrijpend hoofdstuk in de geschiedenis van de concentratiekampen, en een indringende herinnering aan de menselijke tol van ideologische terreur en militaire megalomanie. Voor wie zich verdiept in de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog, biedt Engerhafe een belangrijk perspectief op de vaak vergeten kampen die deel uitmaakten van een vernietigend systeem.