Kamp Haaren

Tijdens de Duitse bezetting van Nederland werd het voormalige grootseminarie Haarendael in het Brabantse dorp Haaren omgevormd tot een politie- en gijzelaarskamp. Van september 1941 tot september 1944 fungeerde het gebouw als Polizei- und Untersuchungsgefängnis Lager Haaren, onder leiding van de Duitse Sicherheitsdienst (SD). Anders dan de beruchte concentratiekampen was Kamp Haaren vooral een detentiecentrum voor verhoor, tijdelijke opsluiting en politieke chantage. Het kamp kende drie hoofdgroepen gevangenen. Allereerst waren er de gijzelaars: vanaf juli 1942 werden zo’n zeshonderd invloedrijke Nederlanders vastgezet als represaillemaatregel. Onder hen bevonden zich politici, hoogleraren, geestelijken, kunstenaars en ondernemers, waaronder de latere minister-president Jan de Quay, schrijver Jan Campert, componist Hendrik Andriessen en reder Willem Ruys.

De bezetter hoopte met hun gevangenschap het verzet te ontmoedigen. De dreiging was reëel: op 15 augustus en 16 oktober 1942 werden in totaal 85 gijzelaars geëxecuteerd als vergelding voor verzetsdaden elders in het land. Daarnaast werden in Kamp Haaren circa 1.400 mensen vastgehouden die illegaal de grens waren overgestoken. Onder hen bevonden zich onderduikers, ontsnapte gevangenen, piloten, parachutisten en verzetsmensen. Een bijzondere groep bestond uit Nederlandse geheim agenten die slachtoffer werden van het beruchte Englandspiel, een Duitse contraspionageoperatie waarbij het hele Nederlandse marconistennetwerk werd geïnfiltreerd. Op 31 augustus 1943 wisten twee agenten, Ben Ubbink en Pieter Dourlein, uit Kamp Haaren te ontsnappen. Hun waarschuwing aan de Britten betekende het begin van het einde van het Englandspiel.

Tot slot fungeerde Kamp Haaren als onderzoeksgevangenis. Ongeveer 1.800 mensen werden er vastgehouden in afwachting van verhoor of proces. Slechts enkelen werden vrijgelaten; de meesten werden doorgestuurd naar andere kampen zoals Vught, Sachsenhausen of Ravensbrück. Hoewel het kamp geen systematische dwangarbeid of massale executies kende zoals in concentratiekampen, leefden de gevangenen onder constante dreiging en psychologische druk. De leiding lag in handen van SS-commandanten, waaronder Heinrich Wacker, die van december 1941 tot februari 1944 het kamp bestuurde. Op 5 september 1944, de dag voor Dolle Dinsdag, werd Kamp Haaren in allerijl ontruimd. Gijzelaars zonder papieren werden vrijgelaten, maar de overige 2.800 mannen werden gedeporteerd naar Sachsenhausen en 650 vrouwen naar Ravensbrück. Van velen is nooit meer iets vernomen.

Vandaag de dag herinnert de Gedenkplaats Kamp Haaren aan deze bijzondere en vaak onderbelichte episode uit de oorlogsgeschiedenis. Op het terrein van het voormalige seminarie worden verhalen, documenten en persoonlijke getuigenissen bewaard en gedeeld. Jaarlijkse herdenkingen en educatieve programma’s houden de herinnering levend aan een kamp dat symbool staat voor de subtiele, maar nietsontziende repressie van de bezetter. Kamp Haaren toont hoe de nazi’s macht probeerden uit te oefenen via gijzeling, verhoor en psychologische terreur. Voor wie zich verdiept in het verzet, het Englandspiel en de gijzelaarspraktijken van de bezetter, biedt Haaren een indringend en waardevol perspectief op de menselijke kant van oorlog en onderdrukking.