Sobibor
In het oosten van bezet Polen, verscholen in een dunbevolkt moerasgebied nabij het dorp Sobibór, richtte nazi-Duitsland in 1942 een vernietigingskamp op dat tot de meest efficiënte moordlocaties van de Holocaust zou behoren. Sobibór maakte deel uit van Aktion Reinhard, het geheime nazi-programma dat tot doel had de systematische uitroeiing van de Joden in het Generaal-Gouvernement, het door Duitsland bezette deel van Polen. Anders dan concentratiekampen als Auschwitz of Majdanek, was Sobibór uitsluitend bedoeld voor één doel: massavernietiging.
Het kamp werd gebouwd op het terrein van een voormalige houtvesterij, strategisch gelegen aan een spoorlijn tussen Chełm en Brest. Deze locatie was zorgvuldig gekozen: de bestaande spoorinfrastructuur maakte het mogelijk om grote transporten van gedeporteerden uit heel Europa snel en onopgemerkt te verwerken. Vanaf april 1942 arriveerden dagelijks treinen met Joden uit Polen, Nederland, Frankrijk, Duitsland, Tsjecho-Slowakije en andere landen. In totaal werden naar schatting 170.000 mensen naar Sobibór gedeporteerd, van wie er 169.800 werden vermoord. Onder hen bevonden zich ten minste 34.295 Nederlandse Joden.
De aankomst in Sobibór betekende vrijwel altijd de onmiddellijke dood. De meeste gedeporteerden werden direct na aankomst naar de gaskamers geleid, waar ze binnen enkele uren om het leven werden gebracht met koolmonoxidegas. Slechts een klein aantal gevangenen werd geselecteerd voor dwangarbeid, voornamelijk in het zogeheten Sonderkommando, dat belast was met het verwijderen van lichamen en het sorteren van bezittingen. Ook deze gevangenen werden na verloop van tijd vermoord. In oktober 1943 vond in Sobibór een opstand plaats die uniek is in de geschiedenis van de vernietigingskampen.
Onder leiding van onder anderen Alexander Pechersky, een Sovjet-officier van Joodse afkomst, slaagden gevangenen erin om elf SS’ers te doden en een massale ontsnapping te organiseren. Van de circa 300 vluchtelingen overleefden ongeveer 50 de oorlog. De opstand leidde tot de sluiting en ontmanteling van het kamp. De nazi’s probeerden alle sporen uit te wissen: gebouwen werden afgebroken, het terrein werd beplant en als boerderij gecamoufleerd.
Vandaag de dag is van het oorspronkelijke kamp weinig meer over. Toch is Sobibór een krachtig symbool van de Holocaust: een plek waar de dood werd geperfectioneerd tot routine, maar waar ook verzet mogelijk bleek. Dankzij overlevenden zoals Jules Schelvis en Thomas Blatt, en archeologisch onderzoek in de 21e eeuw, is de geschiedenis van Sobibór niet vergeten. Sobibór confronteert ons met de grimmige realiteit van de Holocaust: een vernietigingskamp zonder barakken, zonder selectie, zonder hoop, maar ook met een opstand die getuigt van menselijke moed onder de meest onmenselijke omstandigheden.
Titel: De negentien treinen naar Sobibor
Auteur: Dr. E.A. Cohen
Aantal pagina's: 216
ISBN: 90 10 02513 6
Druk: 1979
Uitgever: Elsevier - Amsterdam
De vernietiging van een groot deel van de Europese joden door de nazi's laat de auteur niet los. Dat is niet zo verwonderlijk want nazi Duitsland heeft hem gedwongen de beker van de jodenhaat tot op de laatste druppel, de gaskamer, leeg te drinken. De jaren die hij in Amersfoort, Auschwitz en Mauthausen heeft moeten doorbrengen vormen de meest trieste periode uit zijn leven. In dit boek brengt Dr. E.A. Cohen een nauwkeurig verslag uit van de jodenvervolging in het algemeen, een van de grootste, meest geraffineerde misdaden van alle tijden, en van die van het kamp Sobibor in het bijzonder. Nog geen handvol joden, aangevoerd met treinen, overleefde dit afschuwelijke vernietigingskamp.
Titel: Er reed een trein naar Sobibor
Auteur: Jules Schelvis
Aantal pagina's: 50
ISBN: 978 90 72486 50 9
Druk: 2012
Uitgever: Herinneringscentrum Kamp Westerbork
In dit boek vertelt Schelvis, gedetailleerd en invoelbaar, over het transport naar, en de aankomst in Sobibor:
'Er reed een trein naar Sobibor. Deze vertrok op 1 juni 1943 vanuit Westerbork, volgepropt met 3006 joden in de vijftig veewagens. Ik was een van hen. Niemand wist wat ons na een enerverende tocht van 72 uur te wachten stond. Dit transport was het veertiende in een reeks van negentien uit Nederland die als eindbestemming Sobibor hadden in het oostelijke deel van Polen. In de periode 2 maart tot 20 juli 1943 werden 34.313 joden uit Nederland gedeporteerd. Van hen hebben slechts achttien de oorlog overleefd. Een ongekend laag aantal. Na de oorlog bleek dat ik de enige overlevende van mijn transport was'
Titel: Het donkerste donker
Auteur: Rosanne Kropman
Aantal pagina's: 204
ISBN: 978 90 468 2688 1
Druk: 2023
Uitgever: Nieuw Amsterdam
Na Auschwitz is Sobibor met ruim 34.000 Nederlandse slachtoffers het grootste Nederlandse massagraf. Vanaf 1942 werden hier in anderhalf jaar tijd meer dan 170.000 joden direct na aankomst vergast. Toch kennen maar weinig mensen dit vernietigingskamp. na een gevangenenopstand in oktober 1943 wordt Sobibor door de nazi's gesloten, de sporen zoveel mogelijk uitgewist. Aan de stilte op de plek van het kamp komt in 2014 een einde. Onderzoeksjournalist Rosanne Kropman is erbij als archeologen de fundamenten van de acht gaskamers uitgraven. Schep voor schep komen de contouren aan de oppervlakte. Vanaf dat moment gaat Kropman op zoek naar de sporen van het kamp.
Titel: Het Niemann Album
Auteur: o.a. Martin Cüppers & Annett Gerhardt
Aantal pagina's: 380
ISBN: 978 94 9302 835 7
Druk: 2020
Uitgever: Verbum
Met de moed der wanhoop kwamen op 14 oktober 1943 joodse gevangenen in opstand en doodden daarbij ook SS'er en plaatsvervangend kampcommandant Johann Niemann. Pas kort geleden kwamen meer dan 350 foto's en aanvullende documenten uit zijn bezit boven water. De gedeeltelijk in twee albums verzamelde particuliere foto's, oorspronkelijk bedoeld als visueel aandenken aan zijn carrière, werpen een nieuwe, indringende blik op de Holocaust in het door Duitsland bezette Polen en de 'euthanasie'- moorden op lichamelijk en geestelijk gehandicapten in het Derde Rijk waarbij Niemann actief betrokken was. In dit boek gepubliceerde unieke fotoverzameling wordt in verschillende bijdragen in een verhelderend historisch kader geplaatst.
Titel: Ontsnappingen uit Sobibor
Auteur: Richard Rashke
Aantal pagina's: 378
ISBN: 90 6074 114 5
Druk: 1984
Uitgever: In de Toren - Baarn
De auteur heeft een groot aantal van de ontsnapten geïnterviewd, onder wie de leider, een officier van het Rode Leger, die nu in Moskou woont, en de Nederlandse Selma Wijnberg. Met behulp van hun dagboeken, notities en getuigenverklaringen schreef hij het relaas van de opstand en de ontsnapping, en gaf hij een niet meer te vergeten beeld van het dagelijks bestaan in het dodenkamp, waarin een kwart miljoen joden werden vermoord en dat aan het eind van de oorlog door de SS met de grond gelijk werd gemaakt.
Titel: Ooggetuigen van Sobibor
Auteur: Jules Schelvis
Aantal pagina's: 199
ISBN: 978 90 263 2314 0
Druk: 2010
Uitgever: Ambo - Amsterdam
Het verhaal van het vernietigingskamp Sobibor heeft, zowel bij historici als bij het grote publiek, altijd in de schaduw gestaan van de verhalen over Auschwitz. Dat heeft mede te maken met het feit dat Sobibor uitsluitend een vernietigingskamp was. Zo'n 170.000 joden, onder wie 33.000 Nederlanders, werden er in een periode van iets meer dan een jaar vergast. Slechts zeer weinigen overleefden het kamp en konden daarvan verslag doen. In oktober 1943 brak er een opstand uit en ontsnapten zo'n 300 gevangenen. De meeste van hen werden op hun vlucht alsnog gedood. De in het kamp achtergebleven joden werden vermoord en het kamp werd gesloopt in een poging alle sporen uit te wissen.
Titel: Selma - De vrouw die Sobibor overleefde
Auteur: Ad van Liempt
Aantal pagina's: 160
ISBN: 978 90 74274 42 5
Druk: Tweede druk 2010
Uitgever: Verbum
Selma Wijnberg (Groningen, 1922) is een van de zeer weinigen die Sobibor overleefde. Dat was ook helemaal niet de bedoeling van de nazi's. Sobibor was een vernietigingskamp, dat niemand mocht overleven, zodat na de oorlog nooit iemand zou kunnen getuigen over de massamoord die daar werd gepleegd. Die opzet mislukte. In Sobibor brak in oktober 1943 een opstand uit, waardoor enkele honderden joodse gevangenen het kamp konden ontvluchten. Onder hen Selma Wijnberg en haar Poolse vriend Chaim Engel. Ze bleven uit handen van de nazi's en doken onder, in het uiterst vijandige Polen. Beiden overleefden de oorlog, en emigreerden uiteindelijk naar de Verenigde Staten.
Titel: Sporen van Sobibor
Auteur: Erik Schumacher
Aantal pagina's: 160
ISBN: 978 94 625 8614 7
Druk: Eerste druk 2024
Uitgever: WBooks
Niemand mocht Sobibor terugvinden. Toen de nazi's het vernietigingskamp in 1943 opdoekten, maakten ze de muren van de gaskamers met de grond gelijk. Op de plekken waar ze het as van hun slachtoffers hadden begraven plantten ze bomen.
Maar ze lagen er nog, in de moerassige grond van een Oost-Pools rivierdal. De laatste bezittingen van de slachtoffers, aangetast door roest en bedekt met aarde. Vanaf het jaar 2000 vonden archeologen tienduizenden objecten op de plek waar ooit het kamp had gestaan. Sporen in de bodem gaven de laatste weg aan die de gevangenen hadden gelopen. In diepe kuilen troffen de archeologen het as van de doden.
Titel: Vernietigingskamp Sobibor
Auteur: Jules Schelvis
Aantal pagina's: 542
ISBN: 90 6707 319 9
Druk: 1993
Uitgever: De Bataafsche Leeuw
In oktober 1943 brak in het vernietigingskamp Sobibor, in het oostelijk deel van Polen, een opstand uit die uniek was in de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog. In het kamp, dat toen anderhalf jaar bestond, waren al 250.000 joden vergast, van wie ongeveer 33.000 uit Nederland afkomstig waren. De opstand van Sobibor is van grote betekenis geweest. De driehonderd gevangenen die wisten te ontsnappen konden na de oorlog getuigen van de massamoord. In tegen de SS'ers en Oekraïeners van Sobibor op gang gekomen processen kwamen misdaden aan het licht die anders wellicht verborgen zouden zijn gebleven.