Geld

Wanneer men denkt aan concentratiekampen tijdens de Tweede Wereldoorlog, komen beelden van dwangarbeid, honger, geweld en ontmenselijking naar voren. Minder bekend is dat binnen deze kampen ook vormen van geld en betaalmiddelen circuleerden, een complex systeem dat diende als instrument van controle, misleiding en hiërarchie. In diverse kampen, waaronder Buchenwald, Theresienstadt en Westerbork, werd zogenaamd kampgeld uitgegeven. Dit was een kunstmatige valuta, vaak ontworpen door de nazi’s, maar soms ook door gevangenen zelf. Het geld had geen waarde buiten het kamp en kon enkel worden gebruikt in kampwinkels of kantines. De bedoeling was om een schijn van normaliteit te creëren, terwijl het in werkelijkheid een middel was om gevangenen economisch te isoleren en psychologisch te manipuleren. 

In sommige kampen werd een bonussysteem ingevoerd. Gevangenen die voldeden aan werkquota kregen zogenoemde bonusvouchers, waarmee ze tabak, extra voedsel of andere goederen konden kopen. Hoewel dit systeem op papier gebaseerd was op prestaties, werd het in de praktijk willekeurig toegepast. Het diende vooral om gehoorzaamheid af te dwingen en de hiërarchie binnen het kamp te versterken.

Theresienstadt, het ‘modelgetto’ dat door de nazi’s werd gebruikt voor propaganda, kende zelfs een eigen bankbiljettenstelsel. Gevangenen kregen geld dat nergens anders geldig was, en dat hen een illusie van economische participatie gaf. In werkelijkheid was het een façade, bedoeld om buitenlandse waarnemers te misleiden over de werkelijke omstandigheden.

Ook in Nederland speelde geld een rol in kampen en getto’s. In Westerbork, oorspronkelijk een vluchtelingenkamp, werd kampgeld gebruikt dat enkel binnen het kamp geldig was. Buiten de kampen, in bezet Nederland, ontstond een ander fenomeen: noodgeld. Door geldschaarste drukten gemeenten tijdelijk eigen biljetten, die later weer uit de circulatie werden gehaald. Het bestaan van geldsystemen binnen kampen toont aan hoe ver de nazi’s gingen in het organiseren van hun onderdrukkingsapparaat. Geld werd niet alleen gebruikt als ruilmiddel, maar als instrument van macht, controle en misleiding. Voor historici is dit een essentieel aspect van kampgeschiedenis, dat inzicht biedt in de dagelijkse realiteit van gevangenen en de bureaucratische precisie van het naziregime.