Geld uit Kamp Westerbork
Kamp Westerbork, gelegen in Drenthe, werd in 1939 opgericht door de Nederlandse overheid als opvangkamp voor Joodse vluchtelingen uit Duitsland. Na de Duitse bezetting in mei 1940 werd het kamp overgenomen door de nazi’s en omgevormd tot een doorgangskamp. Vanuit Westerbork werden meer dan 100.000 Joden, Roma en Sinti gedeporteerd naar vernietigingskampen in Oost-Europa, waaronder Auschwitz en Sobibor.
Midden in deze gruwelijke context voerden de nazi’s een systeem van interne betaalmiddelen in: het zogenaamde Lagergeld. Dit kampgeld was bedoeld om een schijn van orde en normaliteit te creëren binnen het kamp, terwijl het in werkelijkheid een instrument was van controle en misleiding.
Onderstaande foto's tonen vier biljetten uit Westerbork, met coupures van 10, 25, 50 en 100 cent. Elk biljet draagt de tekst Lager Westerbork Gutschein en is voorzien van een duidelijke waardeaanduiding. Deze biljetten werden ontworpen door de Nederlandse grafisch ontwerper Willem Sandberg, destijds directeur van het Stedelijk Museum in Amsterdam. Sandberg was actief in het verzet en stond bekend om zijn sobere, krachtige typografie.
De biljetten werden gedrukt door de firma Van Leer in Amsterdam, een bedrijf dat in die tijd ook verpakkingsmateriaal produceerde. De productie vond plaats in 1944, toen het kamp onder directe leiding stond van de SS. De biljetten zijn gedrukt op papier met watermerk, en sommige exemplaren bevatten serienummers en variaties in lettertype en formaat.
Het kampgeld kon worden gebruikt in de kampkantine, waar gevangenen beperkte aankopen konden doen: tabak, zeep, ansichtkaarten, en soms extra voedsel. De biljetten hadden geen waarde buiten het kamp en konden niet worden ingewisseld voor echt geld. Ze dienden vooral om economische activiteit binnen het kamp te simuleren en om gevangenen een gevoel van routine en structuur te geven.
In werkelijkheid was het systeem een vorm van psychologische manipulatie. Door gevangenen te laten werken voor waardeloze biljetten, werd gehoorzaamheid afgedwongen en werd een hiërarchie gecreëerd tussen zij die toegang hadden tot kampgeld en zij die dat niet hadden. Het kampgeld was ook een propagandamiddel: het moest Westerbork doen lijken op een 'normaal' werkkamp, terwijl het in feite een tussenstation naar de dood was.
De biljetten vormen tastbare bewijzen van het dagelijks leven in Westerbork en onthullen hoe zelfs geld werd ingezet als instrument van onderdrukking. Het feit dat een gerenommeerde Nederlandse ontwerper als Willem Sandberg betrokken was bij het ontwerp, onderstreept de complexiteit van deze geschiedenis: kunst, propaganda en overleving raakten hier op indringende wijze met elkaar verweven.
De biljetten herinneren ons eraan dat achter elk stuk papier een menselijk verhaal schuilgaat, van hoop, wanhoop, routine en verzet. Ze zijn stille getuigen van een systeem dat zelfs de meest basale menselijke handeling, het kopen van een stuk zeep, onder controle bracht.
