Geld uit Theresienstadt
Theresienstadt, gelegen in de Tsjechische vestingstad Terezín, was tijdens de Tweede Wereldoorlog een uniek kamp binnen het nazistische systeem. Het diende als doorgangskamp voor Joden op weg naar vernietigingskampen, maar werd door de nazi’s ook ingericht als propagandagetto. In 1943 werd het kamp gepresenteerd als een 'modelvesting' waar Joden zogenaamd in redelijke omstandigheden leefden. Een van de meest opvallende elementen van deze façade was de invoering van een eigen kampvaluta: de Theresienstadt Kronen.
Onderstaande foto toont een volledige reeks van deze biljetten, variërend van 1 tot 100 kronen. Elk biljet draagt de tekst Quittung über ... Kronen, letterlijk 'ontvangstbewijs voor ... kronen', en toont een afbeelding van Mozes met de Tien Geboden, omgeven door een Davidster. Deze religieuze symboliek was bedoeld om de Joodse identiteit van de gevangenen te benadrukken, maar ook om de illusie van autonomie en culturele continuïteit te versterken. Ironisch genoeg zijn de geboden op de stenen tafelen niet leesbaar, een wrange illustratie van de morele leegte achter het ontwerp.
De biljetten werden ontworpen door Bedřich Fritta, een gevangene in Theresienstadt en een begaafd grafisch kunstenaar. Fritta was onderdeel van een groep Joodse kunstenaars die door de nazi’s werden ingezet om visuele propaganda te produceren. Zijn ontwerp voor het kampgeld was bedoeld om geloofwaardigheid te geven aan het fictieve economische systeem binnen het getto.
De biljetten werden gedrukt in Praag, bij de officiële drukkerij van de Tsjechische Nationale Bank, onder toezicht van de SS. De productie begon in 1943, kort voor het geplande bezoek van het Internationale Rode Kruis in juni 1944. De nazi’s wilden hiermee een beeld schetsen van een functionerende Joodse gemeenschap met eigen winkels, banken en economische activiteit.
Hoewel er een kampbank en winkels waren ingericht, hadden de biljetten geen reële koopkracht. Gevangenen moesten hun echte geld en bezittingen inleveren en kregen in ruil deze waardeloze biljetten. Ze konden worden gebruikt voor beperkte aankopen, zoals tabak, zeep of ansichtkaarten, maar het aanbod was schaars en de toegang tot deze voorzieningen was ongelijk verdeeld.
De biljetten bevatten ook een waarschuwing tegen vervalsing: 'Wer dieses Quittung fälscht oder nachmacht, wird streng bestraft.' Deze dreiging onderstreept de ernst waarmee de nazi’s hun fictieve economie bewaakten, niet om de gevangenen te beschermen, maar om hun propagandamachine intact te houden.
Deze biljetten vormen een krachtig symbool van hoe ver het naziregime ging in het manipuleren van perceptie. Ze tonen aan dat zelfs geld, normaal een teken van vrijheid en ruil, kon worden ingezet als instrument van misleiding en controle. De valuta van Theresienstadt is daarmee niet slechts een curiositeit, maar een venster op de cynische precisie van nazi-propaganda en de psychologische dimensie van kampoverleving.
